نقش شورای کتاب کودک در ترجمه و فرهنگ سازی – چاپ و نشر آنلاین

عباس خواجه‌پیری ناشری است که در عرصه ترجمه کتاب کودک فعال است، او به مشکلات ترجمه و چرایی اقبال ناشران به ترجمه کتاب‌های کودک و نقش وزارت ارشاد و شورای کتاب کودک اشاره می‌کند.

به گزارش چاپ و نشر آنلاین  به نقل از خبرنگار کتاب و ادبیات خبرگزاری فارس، عباس خواجه‌پیری یکی از فعالان فرهنگی کشورمان است که فعالیت‌های متعددی در عرصه فرهنگ داشته است. از سال ۱۳۸۱ تا امروز، مدیریت انتشارات آثار سبز را بر عهده دارد و آثار کمیک فاخری را برای مخاطب کودک و نوجوان تولید و منتشر کرده است.

علاوه بر مدیریت انتشارات آثار سبز، مدیریت مؤسسه نهضت ترجمه را هم بر عهده داشت که در دوره مدیریت خود توانست ۲۵۰ اثر را ترجمه کند.

با توجه به اینکه رونق آثار ترجمه کودک این روزها در بازار کتاب زیاد است و بسیاری ناشران علاقه‌مند به چنین آثاری هستند آسیب‌شناسی این مسأله با ناشری که دستی در ترجمه دارد خالی از لطف نیست. از این رو در ادامه، گفت‌وگوی فارس با او را می‌خوانید.

* به نظر شما مهم‌ترین دلیل برای افزایش بی‌رویه ترجمه در بازار کتاب کودک چیست؟

دلایل مختلفی برای این افزایش بی‌رویه و نامتعادل می‌توان ذکر کرد. در درجه اول، هزینه ناچیز تولید ترجمه‌ای، با توجه به حذف هزینه‌های تصویرگری و تألیف، منجر به رشد انتشار این آثار می‌شود. یکی دیگر از عواملی که هزینه انتشار اثر ترجمه‌شده را کاهش می‌دهد، عضو نبودن ایران در کنوانسیون کپی‌رایت و نداشتن مانع قانونی برای ترجمه بدون مجوز است. همچنین فراوانی و کثرت نیروهای تحصیل‌کرده و زبان‌دان، امکان همکاری با آنان با دستمزدهای اندک را در پی دارد که عامل دیگری در جهت کاهش هزینه‌های تولید است.

بازارهای جهانی کتاب کودک در مقایسه با تولیدات بومی، جذابیت و تنوع بیشتری دارد؟

از دلایل اقتصادی که بگذریم، به دلایل کیفی می‌رسیم. واقعیت این است که بازارهای جهانی کتاب کودک در مقایسه با تولیدات بومی، جذابیت و تنوع بیشتری دارد. محدودبودن نویسندگان داخلی طراز بالا در حوزه کودک و متقابلاً کثرت نویسندگان زبردست و مطرح خارجی در این حوزه، یکی از دلایل جذابیت کمتر تولیدات بومی است. همچنین در بازار جهانی نشر می‌بینیم که بر اساس مقتضیات و تقاضاهای موجود، آثار متعددی وجود دارد که این تنوع موضوعی در تولیدات بومی وجود ندارد.

* در ابتدای‌ صحبت‌ به انگیزه‌های اقتصادی ناشران اشاره کردید. این انگیزه‌های اقتصادی چه آسیب‌های فرهنگی در پی دارد؟

بدیهی است زمانی که در ترجمه آثار خارجی حوزه کودک و نوجوان، انگیزه اقتصادی بر موضوع و محتوا غلبه داشته باشد، اولاً در گزینش کتاب دقت و حساسیت لازم صورت نمی‌گیرد؛ بلکه بالعکس، معیار عمده در این موارد بازارپسندی و جذابیت داستان‌هاست؛ لذا محتواهای بی‌کیفیت، ولی جذاب، به‌عنوان خوراک فکری به فرزندانمان داده می‌شود.

ثانیاً از طریق همین محتواهای نامناسب و بعضاً غلط، برای فرزندان ما ذائقه‌سازی صورت می‌گیرد. این در آمارها و نظرسنجی‌های متعدد و فراوانی که پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی انجام داده‌اند، اثبات شده است؛ از جمله ترغیب کودکان و نوجوانان ایرانی به کتاب‌هایی از قبیل «تن تن» و «هری پاتر» و امثال آن‌ها.

قطعیت می‌توان گفت که هیچ معیار مشخصی برای انتخاب آثاری که ترجمه می‌شود، وجود ندارد و بسیاری از دست‌اندرکاران ترجمه آثار خارجی بر اساس منفعت‌طلبی و به‌منظور برون‌رفت از وضعیت اسف‌بار اقتصادی خویش اقدام به گزینش آثار خارجی می‌کنند.

ثالثاً دورشدن کودکان و نوجوانان از ادبیات کهن و غنی ایران، به‌عنوان یکی از خاستگاه‌های مهم تمدن دنیا با بیش از سی قرن قدمت ادبیات ایرانی، از دیگر آسیب‌های غلبه ترجمه بر تألیف است و تأثیر منفی این مسئله در تربیت و پرورش نسل نوپای کشور به‌وضوح دیده می‌شود.

رابعاً بعضاً در آثار ترجمه‌شده ضدارزش‌های اخلاقی و اجتماعی از جمله ترویج اباهه‌گری، تشویق به بی‌حرمتی به معلم یا والدین و سرکشی از آن‌ها یا تحقیرشان و حتی انحرافات اخلاقی نیز ملاحظه می‌شود.

بیشتر بخوانید:

تفاهم اتحادیه ناشران با خانه کتاب

ایجاد مافیای ادبی در میان ناشران ایرانی

* گذشته از بحث محتوایی، نگاهی به آثار منتشرشده در سال‌های اخیر نشان می‌دهد حتی حساسیتی به کیفیت فنی ترجمه نیز وجود ندارد. ارزیابی شما در این خصوص چیست؟

متأسفانه، وضعیت نابسامانی در ترجمه کتاب حوزه کودک ملاحظه می‌شود. با قطعیت می‌توان گفت که هیچ معیار مشخصی برای انتخاب آثاری که ترجمه می‌شود، وجود ندارد و بسیاری از دست‌اندرکاران ترجمه آثار خارجی بر اساس منفعت‌طلبی و به‌منظور برون‌رفت از وضعیت اسف‌بار اقتصادی خویش و بر اساس ذائقه و سلیقه نادرستی که به مخاطبان تحمیل و ترویج شده است، اقدام به گزینش آثار خارجی می‌کنند.

از طرفی، به‌دلیل فقدان بانک اطلاعاتی منسجم برای کتاب‌های ترجمه‌شده یا در دست ترجمه، از یک اثر خارجی ترجمه‌های موازی متعدد و متنوعی ارائه می‌شود که نتیجه آن، جز هدررفتن فرصت‌ها و اخلال در بازار نشر کودک نخواهد بود.

از سوی دیگر، فاخرنبودن ترجمه‌ها و کیفیت بسیار نازل بسیاری از آن‌ها به‌دلیل بهره‌گیری از مترجمان فاقد تجربه و صلاحیت‌های لازم، ایجاب می‌کند که اثر ترجمه‌شده پس از یک دوره کوتاه، مجدداً به چرخه ترجمه بازگردد و سبب اتلاف وقت مترجمان و اتلاف هزینه‌ها شود.

وظایف شورای کتاب کودک و نوجوان 

* آیا در کشور، مرجعی برای مدیریت ترجمه در حوزه کودک و نظارت بر آن وجود دارد؟

بر اساس آیین‌نامه نظارت بر نشر کتاب کودک مصوب تیر سال ۱۳۸۴و به استناد مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص تشکیل هیئت نظارت بر نشر کتاب کودک و نوجوان، این مهم بر عهده هیئت نظارت مزبور است که اعضای آن با معرفی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی تعیین شده‌اند.

هرزرَوی و انحراف از معیارهای اساسی تربیتی کودک و نوجوان و نیز نادیده‌گرفتن پدیده تهاجم فرهنگی و جنگ نرم، مسئله نخست در حوزه ترجمه کتاب برای کودکان ماست.

* این مدیریت و نظارت را در حوزه ترجمه کتاب کودک چه مقدار کارآمد و مؤثر ارزیابی می‌کنید؟

این نوع نظارت قطعاً نمی‌تواند کارساز باشد؛ زیرا نظارت معطوف به کارشناسی اثر پس از ترجمه و هنگام تقاضای مجوز نشر از سوی ناشر است. حال آنکه رویه صحیح در این خصوص، تعیین معیارها و ضوابط مشخص و انتشار آن با هدف سامان‌دهی ترجمه آثار در حوزه کودک است.

البته در خصوص محتوای کتاب‌ها در ماده ۶ آیین‌نامه نظارت، موانع صدور مجوز نشر ذکر شده است؛ لیکن به‌دلیل وجود سلایق گوناگون در کارشناسانی که آثار ارائه‌شده را بررسی می‌کنند، چه بسا ممکن است یک کارشناس اثری را مردود اعلام کند ولی کارشناس دیگری همان اثر را بدون تغییر در محتوا تأیید می‌کند.

ضمن آنکه ممیزی آثار در حال حاضر بیشتر معطوف به شرایط و ضوابط شکلی آثار است و دیده می‌شود که آثار دارای محتوای نامناسب و برخلاف آنچه در آیین‌نامه نظارت آمده، مجوز نشر دریافت کرده است.

در خصوص مدیریت ترجمه باید بگویم قانون خاصی وجود ندارد؛ بلکه قوانین و مقررات و مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و آیین‌نامه نظارت عمدتاً به نظارت بر نشر کتاب کودک تمرکز دارند و ابزار پیش‌بینی‌شده برای نظارت نیز ممیزی کتاب‌های ترجمه‌شده و تطبیق آن با ضوابط مقرر در آیین‌نامه‌های مصوب است.

* با توجه به میزان چشمگیر ترجمه کتاب کودک و اعمال سلیقه‌های شخصی در بازار کتاب، به نظر می‌رسد ممیزی‌های پیش‌بینی‌شده کارآمدی لازم را در این حوزه ندارند. به نظر شما دلیل این اتفاقات تلخ چیست؟

من فکر می‌کنم میزان چشمگیر این دسته از کتب، مشکل اصلی بازار کتاب کودک نیست؛ بلکه هرزرَوی و انحراف از معیارهای اساسی تربیتی کودک و نوجوان و نیز نادیده‌گرفتن پدیده تهاجم فرهنگی و جنگ نرم، مسئله نخست در حوزه ترجمه کتاب برای کودکان ماست. قطعاً اگر نظر قانون‌گذاران ما به‌جای ممیزی‌های پس از ترجمه، بیشتر به سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه معطوف می‌شد، امروز شاهد چنین وضع تلخ و اسف‌باری نبودیم.

همچنین وجود استراتژی مناسب و کارآمد برای مقابله با نفوذ فرهنگی در حوزه کودک و نوجوان می‌توانست از حجم بسیار ترجمه‌های نامناسب و انحراف‌آفرین بکاهد و به این وضعیت نابسامان، سامانی ببخشد.

به‌علاوه، افرادی که در زمینه جریان‌شناسی تخصص و آگاهی لازم را دارند، می‌توانند به ما در شناسایی و پیش‌بینی و مقابله با جریاناتی که به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده برای قشر کودک و نوجوان در آن سوی مرزهای کشور تدارک دیده شده، کمک کنند تا جلوی ترجمه آثاری در این راستا و انتقال به داخل کشور که موجب جهت‌دهی به فرهنگ عمومی و زیرساخت‌های فکری کودک و نوجوان ما می‌شود، گرفته شود.

توقع داریم که شورای کتاب کودک و نوجوان وزارت ارشاد با حمایت بیشتر از ناشرانی که بر اساس معیارها و سیاست‌گذاری‌ها آثار خارجی را برای ترجمه برمی‌گزینند، زمینه را برای بهبود وضعیت ترجمه کتاب‌های خارجی در حوزه کودک و نوجوان فراهم آورد.

* نقش شورای کتاب کودک و نوجوان وزارت ارشاد را در این مسیر چطور ارزیابی می‌کنید؟

وظایف ذاتی شورای کتاب کودک و نوجوان سیاست‌گذاری در این زمینه نیست؛ اما این توقع را داریم کهشورای کتاب کودک با حمایت بیشتر از ناشرانی که بر اساس معیارها و سیاست‌گذاری‌ها آثار خارجی را برای ترجمه برمی‌گزینند، زمینه را برای بهبود وضعیت ترجمه کتاب‌های خارجی در حوزه کودک و نوجوان فراهم آورد.

 البته مدت مدیدی است که اخباری از تشکیل شورای کتاب کودک و خروجی تأثیرگذار از تصمیمات آن در حوزه ترجمه و نشر کتاب کودک به گوش نرسیده است؛ لذا به نظر می‌رسد که در این خصوص فعالیت خاصی صورت نمی‌گیرد. آنچه امروزه در این حوزه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام می‌دهد، ممیزی آثار است که قطعاً نمی‌تواند برای بهبودبخشیدن به وضعیت نابسامان ترجمه کتاب‌های حوزه کودک کارساز و علاج مشکل باشد.

بی‌تردید، سامان‌بخشیدن به این پدیده خارج از کنترل فرهنگی، نیازمند عزم ملی و برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت است که پس از یک آسیب‌شناسی علمی و دقیق توسط اشخاص خبره و آشنا با حوزه کودک و نوجوان امکان‌پذیر می‌شود.